از
قرن دوم هجری مسلمین یکه تازان و طلایه داران علوم و فرهنگ جهان بوده اند.
نوابغی که در طول سده دوم تا نهم هجری در قلمرو اسلامی ظهور کرده اند، بی
شمارند. لذا قسمت عمده ای از موقوفات در آن دوره از تاریخ تمدن اسلامی به
رشد شاخه های مختلف علوم اختصاص یافت؛ املاک و ثروتها یکی پس از دیگری وقف
احداث مدارس، دانشگاه ها و بیمارستان ها می شد[1] .
جرجی
زیدان می گوید: «نظام الملک اولین کسی بود که در اواسط قرن پنجم هجری به
واسطه تأسیس مدارس در ممالک اسلامی شهرت یافت و در بغداد و اصفهان و
نیشابور و هرات و غیره مدارس ساخت، و همه این مدارس، به خصوص مدرسه بغداد
به نام وی «مدرسه نظامیه» خوانده می شد. نظامیه بغداد در سال 457 هجری به
امر نظام الملک و به دست ابو سعید صدفی در کنار دجله بنا شد و بازارها و
کاروان سراها و ده ها در اطراف دور و نزدیک مدرسه خریداری و وقف مدرسه
گردید، به طوری که هزینه آن به شصت هزار دینار رسید. این مدرسه از مراکز
مهم علمای اسلام گشت و رجال بزرگی از آن مدرسه بیرون آورند»[2]
کتابخانه
های مهمی نیز در این تأسیس گردید و در اختیار عموم گذارده شد که نخستین
کتابخانه عمومی را خلفای عباسی در بغداد دایر کردند و آن را بیت الحکمة
نامیدند و کتابهای مختلف علمی را در آن جمع کردند. پس از تأسیس بیت الحکمة
دیگران هم در بغداد کتابخانه دایر کردند. از آن جمله کتابخانه شابور ابن
اردشیر، وزیر بهاءالدوله در سال 381، است که آن را وقف کرد و بیش از ده
هزار جلد کتاب داشت و بیشتر کتاب های آن به خط دانشمندان مهم بود و غالباً
مؤلفین یک نسخه از تألیفات خود را وقف آن کتابخانه می کردند.[3]
پی نوشت:
[1] . المزمینی، ابراهیم بن محمد، الوقف و اثره فی تشیید بنیته الحضاره الاسلامیه، ریاض، جامعه محمد بن سعود الاسلامیه ـ بی تا ص 13ـ
[2] . جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلامی؛ ترجمه علی جواهر کلام، امیر کبیر، تهران 1344 ، ص 627
[3] . جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلامی؛ ترجمه علی جواهد کلام، امیرکبیر، تهران 1344، ص 630
