نقش و تأثیر وقف در فرهنگ سازی
چهارشنبه, ۳ بهمن ۱۳۹۷، ۰۳:۲۱ ب.ظ
نقش و تأثیر وقف در فرهنگ سازی:
وقتی به تاریخ موقوفات نظر می کنیم، بین وقف و شکوفایی تمدن اسلامی رابطه
ای جدی و اساسی می یابیم؛ در تاریخ اسلامی، اولین واقف رسول خدا بود و
اولین موقوفات به دست ایشان، مسجد قبا و مسجد النبی و حوائط سبعه (بُستان
های هفتگانه) بود ماهیت این موقوفات نشانگر فرهنگی بودن وقف در نگرش اسلامی
است. پس از پیامبر نیز هزاران مورد برای وقف اختصاص داده شده است (چه در
کشورهای مختلف اسلامی و چه در کشورهای غیر اسلامی که مسلمانان در آنجا
زندگی می کنند) نقش این موقوفات در فرهنگ و تمدن اسلامی، آنچنان گسترده است
که برخی پژوهشگران با مطالعه تاریخ اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامی دریافته
اند که وقف در پنج زمینه کارکرد مثبت داشته و سبب رونق و پویایی دین مبین
اسلام گردیده است. که عبارتند از ؛
الف ـ عبادت و معنویت:
از عهد رسالت و توسط پیامبر اکرم (ص) اموالی به ساخت مسجد اختصاص یافت،
موقوفاتی برای خدمات بر زائران حج وجود داشته و افرادی در راه مکه حتی چاه
های آب حفر می کردند و آنها را وقف می نمودند و این مساجد که بخشی از تمدن
اسلامی را تشکیل می دهند بر پایه وقف اداره می شده اند.[1]
ب ـ آموزش و پرورش:
بعد از موقوفات عبادی، وقف زیادترین حجم موقوفات را تشکیل داده است، مدرسه
ها ، کتابخانه ها، مکتب خانه ها، قرآن خانه ها و حدیث خانه های متعددی با
اموال موقوفه ساخته یا اداره شده است. در میان موقوفات تعلیمی وقف کتاب و
کتابخانه از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است ـ در جهان اسلام همواره چهار
نوع کتاب خانه وقفی و چهارگونه کتاب وقفی وجود داشته است:
1.
کتابخانه های مساجد مانند جامع میافارقین، ابوحنیفه بغداد، جامع الازهر
قاهره، جامعِ نیشابور، مسجد نبوی که کتابخانه های وقفی بزرگی داشته اند[2]
2. مدارس و دانشگاه ها مانند مدرسه نظامیه، مدرسه مستنصریه و مدرسه ابو حنیفه؛
3. کتابخانه های مستقل مانند دارالعلم موصل، دارالعلم بغداد، دارالحکمة قاهره؛
4. کتابخانه های خصوصی عالمان و سیاستمداران مانند کتابخانه خطیب بغدادی (463 ق)[3]
ج ـ جهاد و تبلیغ:
نقش وقف در ساخت پادگان های نظامی، برج ها قلعه ها، خرید و ساخت اسلحه
برای دفاع از امت اسلامی به گونه ای بوده که اساساً بدون این موقوفات،
حفاظت از کیان مسلمانان امکان پذیر نبوده است.
د ـ عدالت و تأمین اجتماعی؛
اقشار کم در آمد یا فاقد در آمد و امکانات ضروری زندگی که به نام مستمند و
فقیر شناخته شده اند، همواره وجود داشته است. در کنار اینان قشر مرفهی هم
وجود داشته است. تدبیر شریعت اسلام برای ایجاد توازن اجتماعی وقف است.
عناوینی
که در تاریخ اسلام گزارش شده عبارتند از: وقف خانه ایتام ، وقف نان و طعام
، وقف لباس و پوشاک، وقف محل مسکونی برای فقیران بدون مسکن، وقف غسل و کفن
و دفن فقیران ـ وقف آب انبار ، وقف آب آشامیدنی و ...
هـ ـ پزشکی و درمان عمومی:
بخشی از وقف صرف بیمارستان سازی، اداره بیمارستان ها و درمانگاه ها، تأمین
هزینه های پزشکی و طبابت شده است. بیمارستان عضدالدوله بویهی در
بغداد.بسیار بزرگ بود و امکانات فراوانی داشت که در سده چهارم به طریق وقفی
ساخته شد. تأثیرات گسترده وقف در حوزه های پنجگانه، نشانگر این است که
باید با اطلاع رسانی گسترده تر مردم را با این نهادام و زیر بنایی آشنا تر
کرد و نقش مؤثر وقف در این حوزه ها را نشان داد.
و- پویایی فرهنگ:
ساز و کار فرهنگ تا حد زیادی منوط به کارکرد وقف است. عدم معصیت در موقوف
یکی از شرایط پذیرفته شدن وقف است مثلاً برای کارهای خلاف شرع نمی توان وقف
کرد. وقتی شرایط و دیگر مباحث مرتبط با وقف را در فرهنگ اسلامی مطالعه می
کنیم در می یابیم که شریعت برای وقف اهداف عالی و رسالتی زیر بنایی و اساسی
و گسترده، در نظر گرفته است. به همین دلیل بود که نهادهای فرهنگی بزرگی در
سرزمین های اسلامی مثل بیت الحکمه در دوره مأمون عباسی تاسیس و دایر شد.
خواجه
نظام الملک با استفاده از اوقاف، مدارس نظامیه را در سراسر جهان اسلام
گسترش داد. قابل توجه است در دوره های قدیم که سرمایه هایی مانند نفت در
اختیار اداره کنندگان جامعه نبود، همه نهادهای فرهنگی با اوقاف و وجوهات به
خوبی اداره می شد.
به
نظر می رسد در دوره ی معاصر کارکرد وقف در این زمینه کمتر شده است. یکی از
دلایل این کاهش انباشت ثروت در برخی جاها در دست بعضی افراد است مرتفع شدن
مشکلات فرهنگی جامعه های اسلامی تا حد زیادی منوط به گسترش اوقاف و
استفاده در دست از وقف است.
به هر حال باید وقف را زمینه ساز و بستر ساز تحقق اهداف دین و مقاصد شریعت بدانیم و در راه گسترش فرهنگ دینی از آن استفاده کنیم.
پی نوشت:
[1]
. المزینی ـ ابراهیم بن محمد؛ الوقف و اثره فی تشیید بنیه الحضاره
الاسلامیه، ریاض، جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه، بی تا ـ ص 12 ـ 17
[2] . عبدالرحمن الفیحان؛ الاوقاف و دورها فی تشیید بنیه الحضاره، مدینه الامام، 1420 ق، ص 26 ـ 34
[3] . ناصر بن ابراهیم التقویم؛ الوقف فی فدقه البحث العلمی، ریاض، جامعه الامام محمد بن مسعود الاسلامیه، بی تا ص 15و16
