وقف، عاملی مهم در اقتصاد اسلام

مسأله وقف یکی از مهمترین مسئله های مورد تأکید اسلام می باشد. حتی برای جذب ثروت برای نیازمندان ، یکی از راهکارهای مهم دین ما همان وقف و یا موقوفات است به طور کلی می توان وقف را از مهمترین شاخه ها و زیر مجموعه های انفاق دانست.انفاق یا به صورت خیریات و یا از طریق افراد اشخاص نیکو کار در جامعه قابل توزیع می باشد.

فقهای بزرگ اسلام در مورد تقسیم وقف میفرمایند: وقف بر دو قسم است:
الف ) وقف عام ب) وقف خاص. در وقف خاص منافع یک مال به عده مخصوصى اختصاص داده مى‏شود (مانند فرزندان واقف)، ولى در وقف عامِ که اکثر موارد وقف را تشکیل مى‏دهد- عین موقوفه به عموم یا بخش عظیمى از اجتماع تعلّق پیدا کرده و جزو اموال عمومى مى‏گردد.علامه مصباح یزدی در کتاب خود در این زمینه می فرماید: تشویق اسلام به مسأله وقف، و اقدام پیشوایان بزرگ به آن، سبب شده بخش قابل توجّهى از اموال از شکل خصوصى درآمده و رنگ عمومى به خود گیرد و در خدمت توده‏هاى عظیم اجتماع به کار افتد، که این خود گام دیگرى براى توزیع عادلانه ثروت محسوب مى‏گردد .از نظر اسلام، مالکیّت «واقعى و مطلق» مخصوص خداست و مالکیّت او نسبت به همه چیز و همه موجودات در پهنه جهان هستى، مالکیّت حقیقى است و جنبه «تکوینى» دارد، نه قراردادى و قانونى و تشریعى چرا که او آفریدگار همه چیز و مدیر و مدبّر آنهاست.
لَّهُ مَا فِى السَّمَاواتِ وَ مَا فِى الْأَرْضِ (2) یعنی: آنچه در آسمان‏ها و زمین است از آن اوست.بنابراین مالکیّت دیگران باید با اجازه و فرمان خدا و طبق قوانین او صورت گیرد. اسلام مالکیّت شخصى را محترم شناخته و هرکس را مالک دسترنج خود مى‏داند، و کار را پایه مالکیّت مى‏شناسد. این یک قانون طبیعى است که اسلام آن را امضا کرده است، چرا که هرکس مالک طبیعى خود و نیروهاى خویش است. دسترنج و فرآورده‏هاى هرکس در واقع تبلورى از نیروهاى وجودى او محسوب مى‏گردد، بنابراین همان‏طور که انسان مالک خود و نیروهاى خویش است مالک کار و دسترنج خود نیز مى‏باشد. (3)

تأکید اسلام بر امر صدقات جاریه و موقوفات
 

در روایاتی هم که از ائمه معصومین (علیهم السلام) نقل شده خیلی به این واژه مهم اهتمام ورزیده اند. و حتی یکی از راهکارهای مهم برای فقر زدائی شمرده شده است. به طور نمونه این روایت را نقل می کنیم که واقدى از محمد بن بشر بن حمید، از پدرش نقل مى‏کند که مى‏گفته است که عمر بن عبد العزیز به هنگامى که خلیفه بود در خناصرة (که شهرکی در نواحی حلب می باشد)شنیدم که مى‏گفت در مدینه و در حضور مردم از پیر مردان مهاجران و انصار شنیدم که مى‏گفتند نخلستانهاى هفت‏گانه رسول خدا که وقف بر مسلمانان است از اموال مخیریق بوده است، و مخیریق وصیت کرده بود که اگر کشته شدم اموال من از رسول خدا خواهد بود که در راه خدا مصرف فرماید. مخیریق در جنگ احد کشته شد و پیامبر (ص) فرمود: مخیریق بهترین یهودى است. گوید، آن گاه عمر بن عبد العزیز دستور داد از خرماهاى آن نخلستانها بیاورند و طبقى خرما آوردند، گفت ابو بکر بن حزم براى من نوشته که این خرما محصول همان درختى است که در روزگار پیامبر (ص) هم بوده و پیامبر هم از خرماى آن تناول فرموده است. گوید، گفتم: اى امیر المؤمنین این خرما را میان ما تقسیم کند و تقسیم کرد و به هر یک از ما نه خرما رسید. عمر بن عبد العزیز مى‏گفت: به هنگام فرماندارى مدینه به این نخلستان رفته و از خرماى همین درخت خورده‏ام، و هیچ خرمایى به آن عطر و شیرینى ندیده‏ام. (4)در کتاب المغازی داستانی نقل شده که فقط به شاهد آن اکتفا می کنیم که چون پیامبر (ص) کنار چاه همّ رسید، مسلمانان گفتند: اى رسول خدا آیا این چاه را مصادره نمى‏کنید؟ فرمودند: خیر، ولى یک نفر این چاه را بخرد و بهاى آن صدقه داده شود. طلحة بن عبید الله آن را خرید و وقف کرد.(5)و یا مرحوم کلینی در کافی از نقل پبامبر اکرم( ص) می فرماید: إِنَّ الصَّدَقَةَ تَدْفَعُ مِیتَةَ السَّوْءِ عَنِ الْإِنْسَانِ (6) یعنی : صدقه بد مردن را دفع می‌کند.اگر بگوئیم که انفاق نمودن هم در حقیقت همان صدقات جاریه باشد ،به دلیل اینکه انفاق یک لفظ عام است که شامل همه امور می شود، می توانیم این حکایتی که استاد قرائتی بیان داشتند را شاهد خوبی برای بحث قرار دهیم. استاد قرائتی داستانی را در سلسله گفتارهایشان در رسانه ملی بیان کرده اند که در «بشاگرد» که در ایام جنگ تحمیلی منطقه‌ای واقعاً محروم بود. از آنجا پیرزنی برای جبهه یک بزغاله آورده است. هر کاری کردند که از او بزغاله را نگیرند، گریه کرده و گفته: چرا از من نمی‌گیرید. مگر من چه هستم؟ دلم می‌خواهد به جبهه بدهم. آن وقت کسی که ماهی فلان قدر درآمد دارد، کمک نمی‌کند. کسی که تمام هستی‌اش یک بزغاله است، بزغاله‌اش را برای جبهه می‌دهد. (7)

پی‌نوشت‌ها:
 

1 . (المائدة،آیه2 )
2 . (البقرة ، آیه 11)
3 . (اسلام در یک نگاه، ص 89)
4 . (طبقات کبرى ،ج‏1،ص:472)
5 . ( ترجمه مغازى واقدى ،ص415)
6 . (کافى، ج‏4، ص‏5)
7 . (سخنرانی محسن قرائتی، اسفند ماه 1364)